HAZEYNCE: DOÄžUÅžU VE KULLANIMI
Daha çok Darendeli seyyar satıcılar ve çerçiler tarafından kendi aralarında iletiÅŸimi saÄŸlamak için kullandıkları argo, gizli dil veya çerçi dili denilen kendine has bir dil geliÅŸtirilmiÅŸtir. Çok zengin bir kelime ve kavram hazinesine sahip olmamakla beraber yabancı birinin anlamayacağı ÅŸekilde anlaÅŸmayı saÄŸlayacak bir özellik arz etmektedir. Benzer bir gizli dili Darende’ye yakın Erkilet’te yine gezici esnaf kendi arasında geliÅŸtirmiÅŸtir.
Darendeli çerçilerin sıklıkla müracaat ettikleri bu gizli dilin bir meslek dili olarak ihtiyaçtan doÄŸduÄŸu, sonra Darende içerisinde tabiatıyla yaygınlaÅŸtığı söylenebilir. Zamanla çerçiliÄŸin yerleÅŸik ticarete yerini devretmesiyle bu gizli dil halk arasında unutulmaya yüz tutmuÅŸtur. Yapılan araÅŸtırmalara göre konuÅŸulan bu dile bölgede “Hazeynce” veya “Ali’nin UÅŸağı’nın Tekellimi” de denilmektedir. Ali’nin UÅŸağı bölgede bir aÅŸiretin adı olup, Gallangıç UÅŸağı adıyla da bilinmektedir.
Bu aÅŸiret mensupları geçimlerini daha çok ticaret ve hekimlikle, yani göz hekimliÄŸi ile temin ederlermiÅŸ. Bu ÅŸahıslar belli bir yerde yerleÅŸmediklerinden, ticaret ve hekimlikle iÅŸtigal ettiklerinden, kendilerini hep yabancı ve garip olarak gördüklerinden kendi aralarında kolayca anlaÅŸabilecekleri yeni bir dil oluÅŸturmuÅŸlardır.
OluÅŸturulan bu dile Ali’nin UÅŸağı Tekillimi demiÅŸler ve kendilerini de birbirlerine Zengili olarak tanıtmışlar. Garip ve yabancı olmanın verdiÄŸi bir durumdan doÄŸan bu dil yalnızca Tohma Havzası’nda yaÅŸayan bir kısım kimselere özgü bir konuÅŸma dili olarak sınırlı kalmıştır. Darendeli seyyar satıcıların kullandıkları bu dilin kelime haznesi Türkçe’nin dışında, Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınmıştır. Bazen mahallî özelliÄŸe sahip herkesin anlayacağı kelimelerde kullanılmaktadır.
Kullanılan bazı kelimeler ÅŸunlardır: Abır : Yemek, aÅŸ Abır at : Yemek ye Arif olma : Anlama Arif ol : Anlamak, bakmak Bab : Kapı Beyit : Ev Beyit : Ev, hane Bido : Mermi Borancık : Erkek çocuÄŸu CaaÅŸ : EÅŸek Cinik : Kız çocuÄŸu Cort : Ä°ÅŸe yaramaz, kötü Dohan : Sigara, tütün. Ekletmek : Yemek (fiil) Es :Gelmek Esmek : Gelmek, gitmek Estirmek : Vermek GiÅŸ : Gitmek GiÅŸetme : Yollama GiÅŸolma : Gitme, kaybolma Hasbi : At, beygir Hazeyn : Adam, erkek Hıtapla : Sopala Hindik :Küçük, az, ufak Hubus : Ekmek Kebir : Büyük Kıtmir : Köpek Kitir : Yüksek, pahalı Kütüp : Kitap
Kullanılan bazı cümlelere örnekler;
Hazeyin Zengili mi? : Adam Darendeli mi?
Borancık tekellime arif oluyor mu? : Çocuk konuÅŸmayı anlıyor mu?
Hazeynin cofları fırkıtıy mi? : Adamın gözleri görüyor mu?
Hazeyne zığlı nareleme, eser: Adama fiyatı yüksek söyleme, kaçar.
Darendelilerin ticaret için çok uzak diyarlara gittikleri malum. Hatta bunu ifade için söylenen bir söz de var: “Darendelinin topal eÅŸeklisini BaÄŸdat’ta görmüÅŸler” Kültürel ve ticari yaÅŸantı yönünden Darendeliler dürüstlük, çalışkanlık, iÅŸ bilirlik, beceri, baÅŸarı ve sebatkârlık bakımından bulundukları yörelerde örnek esnaflardır.
Ä°brahim Alaaddin AteÅŸ’in “Hazeyince” adlı ÅŸiirinin ilk dörtlüÄŸünü verdikten sonra, ÅŸiirin tamamında geçen bazı kelimelerin açıklamaları hakkında kısa bilgi verelim:
Ancak hazeyin anlar, hazeyin lafından
Başkaları arif olmaz bu dile.
Gelin yaşatalım hazeyincemizi,
TaÅŸ ile baÅŸ yarıp, küs olsak bile.
DÄ°PNOTLAR 1-Komisyon, Yeni Rehber Ansiklopedisi, Dil, c.5, s.334-335,Türkiye Gazetesi Yay., Ä°stanbul, 1993 2-SÖÄžÜTLÜ, E. Osman, Dil toplum ve kültür iliÅŸkisi, YaÄŸmur Dergisi, Y:5, S:20, Temmuz-aÄŸustos-Eylül 2003, s.40-41 3-AKGÜNDÜZ, Ahmet/ÖZTÜRK, Said/BAÅž, YaÅŸar, Darende Tarihi, Somuncu Baba AraÅŸtırma ve Kültür Merkezi Yay., s.630- 635, Ä°stanbul, 2002 4-Cengiz M. Ali, Tohma Havzası, s.158, Malatya, 1987. 5-GeniÅŸ sözlük için Bkz: GÜLSEREN Cemil, Darende’nin Gizli Dili Hazeynce, Sosyal Bilimler Dergisi, s. 159–164. 6-ÖZEN, Sadık, BeÅŸ Belde’nin Biri Darende, notlarından. 7-AKGÜNDÜZ, Ahmet/ÖZTÜRK, Said/BAÅž, YaÅŸar, ag.e. aynı yer.
Musa TEKTAÅž-darendehaber